 Fenomen Bajkału
Bajkał jest najstarszym i o największej pojemności jeziorem na świecie. Zawdzięcza to swojej genezie związanej z tektoniką płyt litosfery. Jezioro wypełnia nieckę będącą ryftem powstałym w wyniku oddziaływania na siebie trzech płyt tektonicznych – nasuwania się płyty indyjskiej na euroazjatycką, a w konsekwencji tego, rozsuwania się płyt euroazjatyckiej i amurskiej.
Powstały około 25 mln lat temu Bajkał ma współcześnie średnią głębokość 730 m, średnią szerokość 79 km i długość 636 km – wymiary te pozwalają pomieścić blisko 25 tys. km3 wody, a więc zmagazynować 20% globalnych zasobów wody słodkiej. Największa dotąd poznana głębia zlokalizowana jest w środkowej części zbiornika, około 10 km na wschód od wyspy Olchon. Tam dno jeziora znajduje się na głębokości ponad 1600 metrów, przy czym należy zaznaczyć, że samo dno ryftu bajkalskiego znajduje się dużo głębiej (sumarycznie nawet 11 km poniżej tafli wody) − dziś przykrywa je ponad 7 km osadów gromadzonych od powstania jeziora (…)
Bajkalidy − czyli góry wokół jeziora
Góry otaczające bezpośrednio Bajkał to Góry Północnobajkalskie (północny brzeg), Góry Bajkalskie nazywane też Przybajkalskimi (północno-zachodni brzeg), Góry Przymorskie (brzeg zachodni aż do doliny Irkutu). Poczynając od doliny Irkutu wzdłuż południowego i południowo-wschodniego brzegu Bajkału, aż do doliny Selengi rozciągają się góry Chamar-Daban. Pasmo to, podobnie jak sąsiadujące Tunkińskie Golce, jest jednym z najpopularniejszych miejsc, gdzie uprawiana jest turystyka górska. Wynika to m.in. z łatwego dostępu do gór – na szczyty dotrzeć można szlakami prowadzącymi z takich miejscowości jak Sludianka czy Arszan. Do tych miejscowości łatwo się dostać koleją, autobusem lub marszrutą (rosyjska nazwa minibusów). Chamar-Daban jest dla polskiego turysty czymś wyjątkowym pod wieloma innymi względami. Zachwyca przede wszystkim przyrodą – wspaniałe widoki na gigantyczną rzeźbę polodowcową, wodospady, kaniony i połacie rododendronów pokrywających stoki. Niespotykaną w Polsce atmosferę wycieczek w góry Chamar–Daban zapewnia, dość trywialny, ale istotny fakt: brak tłoku na szlakach. Kilkadziesiąt osób w ciągu doby, w pełni sezonu, uznawane jest za duży ruch. Właśnie to w połączeniu z unikatowym i właściwie nietkniętym środowiskiem naturalnym sprawia, że przyciągają one tak wielu turystów.
Z wschodnich wybrzeży Bajkału wyrastają pasma Ułan-Burgasów i Gór Barguzińskich. Ostatnie z wymienionych to stare, wysokie góry (najwyższy szczyt Pik Bajkał sięga 2841 m n.p.m.) sąsiadujące od wschodu z Doliną Barguzińską. Dolina ta jest miejscem o niezwykłej i niezbadanej historii – najstarsze mongolskie podania opowiadają o dolinie jako „krainie światła”. Wspominają też o plemieniu, które żyło w tym miejscu i które w XII w. zaopatrywało w broń wojska Czingis Hana. Dziś Dolina jest centrum turystycznym i punktem wypadowym w wysokie Barguzińskie Alpy i Góry Ikat zamykające obniżenie od wschodu.
Warunki klimatyczne
Geneza i ukształtowanie dna Bajkału i obszarów go otaczających to dwa z wielu czynników, warunkujących pozostałe cechy środowiska naturalnego. Pomimo że jezioro ma formę głębokiej misy, jest na nim 27 wysp, głównie o genezie tektonicznej. Największa z nich – Olchon ma powierzchnię około 740 km2. Chużir − stolica Olchonu, znajduje się na tej samej szerokości geograficznej co np. Bydgoszcz, jednak położenie za 107 południkiem sprawia, że klimat (i co za tym idzie całe środowisko naturalne) jest wyraźnie inny.
Klimat Bajkału i terenów go otaczających określany jest jako kontynentalny − zimy są mroźne (średnia temperatura zimy ok. -20 ºC, choć odnotowane w Irkucku wartości sięgają -50 ºC), a lata upalne (temperatury sięgają nawet 37 ºC). Ze względu na położenie, warunki klimatyczne Olchonu są łagodniejsze niż pozostałych części Przybajkala. Zimy są tu cieplejsze, lata chłodniejsze, a opady rekordowo niskie (najniższe w całym regionie − około 200 mm). W tych warunkach formacją dominującą na wyspie jest step. Tylko najwyższe partie porasta tajga. Część jeziora pomiędzy wyspą a lądem nazwana jest Małym Morzem i jest to najcieplejszy akwen całego Bajkału (…)
Co roku na okres około 5 miesięcy tafla Bajkału skuta jest lodem. Proces zamarzania zbiornika rozpoczyna się w różnych jego częściach, w różnym czasie – najwcześniej ma to miejsce na północy, bo już w październiku. W styczniu cała powierzchnia jeziora jest zamarznięta. Lód przy brzegach tworzy fantastyczne formy zwane nabryzgami, a w północno-zachodniej części Bajkału przybiera postać idealnie czystej i przeźroczystej tafli o grubości nawet 1,5 metra. Skuty Bajkał już od wieków wykorzystywany był do transportu – za czasów J. Stalina na jeziorze zimą układano tory, tym samym skracając trasę kolei transsyberyjskiej w tym rejonie (…)
Fauna i flora
Unikatowe warunki środowiskowe Bajkału czynią to miejsce domem dla mnóstwa gatunków roślin i zwierząt. Ocenia się, że jezioro jest miejscem życia dla 1085 gatunków roślin i 1550 odmian zwierząt, przy czym 80% zwierząt to gatunki endemiczne występujące tylko w tym miejscu na świecie. Jednym z tych gatunku jest już „kultowa”, obecna bez mała na każdej bajkalskiej pocztówce, foka zwana nerpą (Pusa sibirica). Swoją popularność zawdzięcza temu, że futerko młodych osobników do 6 tygodnia życia jest śnieżnobiałe. Nerpa jest jednym z trzech gatunków słodkowodnych fok występujących na świecie. Są to zwierzęta drapieżne – żywią się m.in. innym gatunkiem endemicznym Bajkału, czyli gołomiankami.
Gołomianki (Comephorus baikalensis oraz Comephorus dybowskii – gołomianka duża i mała) to głębinowe, słodkowodne ryby o kilku ciekawych cechach: są one przeźroczyste, patrząc przez ich niepokryte łuskami ciało można zobaczyć kręgosłup, kości i narządy wewnętrzne, są żyworodne, a ich ciało to w 40% tłuszcz. Stanowią główną biomasę jeziora – populację gołomianki szacuje się na 100-150 mln ton. Ryby te są również ważnym składnikiem diety dla kolejnego endemicznego gatunku Bajkału – omula (Coregonus migratorius). Jest to ryba z rodziny łososiowatych, osiągająca do 56 cm długości ciała. Nad całym Bajkałem uważana jest za przysmak. Wśród turystów najpopularniejszy jest omul wędzony – jeszcze ciepłego sprzedaje się na stacjach Kolei Krugobajkalskiej (fragmencie magistrali transsyberyjskiej okrążającym Bajkał od południa), w sklepach i na targach. Wśród tubylców najpopularniejszy jest omul solny, rybę tę wykorzystuje się w przekąsce o nazwie stroganina, w której głównym elementem jest mrożona, surowa ryba pocięta na plastry, z dodatkiem cebuli, soli i pieprzu. Wysokie zapotrzebowanie na omula doprowadziło w latach 60. XX w. do załamania się populacji. Nadmierny odłów tych ryb doprowadził do całkowitego wstrzymania połowów. Dziś zaspokojenie potrzeb rynku i podtrzymywanie odpowiedniej liczebności populacji, jest zadaniem niezwykle trudnym, ale z umiarkowanym sukcesem realizowanym.
Wiele gatunków endemicznych regionu bajkalskiego to gatunki roślin. Najpowszechniejszą formacją roślinną Przybajkala jest tajga wschodniosyberyjska. Jest to las wielogatunkowy i wielopoziomowy, w którego składzie dominują drzewa iglaste. Wśród pospolitych gatunków tj. sosny, świerki, modrzewie, znajdziemy limbę syberyjską (Pinus sibirica) zwaną przez Rosjan cedrem syberyjskim. Nasiona znajdujące się w szyszkach tej sosny (nazywane orzeszkami cedrowymi) są jadalne i masowo zjadane przez mieszkańców i turystów (…)
Społeczeństwo
W obwodzie irkuckim i Republice Buriacji żyje około 4 mln ludzi, z czego czwarta część zasiedla tereny najbliższe Bajkałowi. Większe miasta Przybajkala to Irkuck, Ułan-Ude i Siewierobajkalsk, jednak najwięcej ludności zamieszkuje jego południową część – czyli te tereny, do których stosunkowo łatwo dotrzeć dzięki Kolei Transsyberyjskiej. Pewien odsetek społeczeństwa osiedlił się na terenach atrakcyjnych turystycznie – Olchonie, Dolinie Tunkińskiej (z źródłami mineralnymi), Dolinie Barguzińskiej.
Dziś 70% mieszkańców Przybajkala to Rosjanie, około 27% Buriaci, pozostałe 3% to m.in. Ukraińcy, Białorusini i Tatarzy (…)
Wśród Rosjan i ludności napływowej najpopularniejszą religią jest prawosławie. Od otrzymania praw miejskich przez Irkuck (1686 rok) zaczęły powstawać obiekty sakralne, które zachowane do dziś są syberyjskimi perłami architektury, np. Sobór Objawienia Pańskiego czy Cerkiew Podniesienia Krzyża. W okolicy Bajkału są też wyznawcy rzymskokatoliccy. Należą do nich głównie potomkowie XIX-wiecznych zesłańców i ludność napływająca dobrowolnie (np. polscy przedsiębiorcy, inżynierowie, urzędnicy). W Irkucku znajduje się wzniesiony ze składek tamtejszych Polaków i ludzi z kraju XIX-wieczny neogotycki kościół (obecnie zamieniony na filharmonię). W Ułan-Ude jest nowa parafia i kościół rzymskokatolicki (wybudowany w 2003 roku) powszechnie nazywany polskim.
Wśród chrześcijan istotny udział mają jeszcze staroobrzędowcy i protestanci.
Polacy nad Bajkałem
Syberia była miejscem deportacji Polaków już od XVI wieku, wtedy to nad Bajkał zesłano jeńców z wojsk Stefana Batorego. Później na Daleki Wschód trafiali uczestnicy kolejnych zrywów narodowościowych. Masowa fala deportacji rozpoczęła się w lutym 1940 r. po wkroczeniu wojsk radzieckich na teren Polski. Kolejne zsyłki miały miejsce w czerwcu 1940 r. oraz w maju i czerwcu 1941 r.
Zsyłka na Syberię nie była tylko i wyłącznie karą – z punktu widzenia Carów deportacje Polaków miały nie tylko zasiedlać odległe tereny, ale także pomóc rozwinąć je cywilizacyjnie, ekonomiczne i kulturowo. W okolice Bajkału trafili tacy badacze jak Benedykt Dybowski, Jan Czerski, Aleksander Czekanowski. Wszyscy trzej uczeni zostali zesłani za działalność powstańczą w 1864 roku. Benedykt Dybowski, doktor nauk medycznych, po deportacji osiadł w Kułtuku nad Bajkałem. Prowadził szeroko zakrojone badania faunistyczne, meteorologiczne, etnograficzne (opisywał kulturę Buriatów i Ewenków), a także pracował jako lekarz. Aleksander Czekanowski oraz Jan Czerski badali okolice Bajkału nie tylko pod kątem fauny, ale również jego tektonikę i geologię. Czekanowski jako pierwszy wysunął hipotezę dotyczącą genezy i powstania Bajkału. Nazwiskiem Czerskiego, w uznaniu jego zasług, Wszechzwiązkowe Towarzystwo Geograficzne w 1927 r. nazwało: pasmo górskie w Jakucji, dwa szczyty (w Chamar-Daban i Górach Bajkalskich), pasmo oraz dolinę w Sajanach. Nazwisko Czerskiego nosi również wygasły wulkan w okolicy Arszanu, szczyt i punkt widokowy w Listwiance czy miasto Czersk w Rosji. Nazwiskiem Dybowskiego nazwano wspomnianą wcześniej jedną z endemicznych ryb Bajkału − Comephorus dybowskii. Zesłani do Irkucka Polacy zakładali pierwsze w tym mieście kawiarnie, cukiernie. Otwierali piekarnie i sklepy meblowe przyczyniając się do rozwoju miasta. Ocenia się, że po aresztowaniach po powstaniu styczniowym Polacy stanowili nawet 10% mieszkańców Irkucka. Tu kształtowały się postawy ludzi, którzy później decydowali o losach Polski. W Tunce w latach 1890−1891 przebywał na zesłaniu młody Józef Piłsudzki, gdzie poznał Bronisława Szwarca, jednego z zesłanych przywódców powstania styczniowego. Wśród Polaków, którzy znaleźli się w głębokiej Rosji, byli również ci, którzy przenieśli się tam dobrowolnie. W 1910 roku, na fali wielkich emigracji za chlebem, we wsi Wierszyna, około 100 km na północ od Irkucka, zamieszkali emigranci z Zagłębia Dąbrowskiego w Małopolsce. Dziś osada liczy blisko 550 osób. Większość z nich mówi po polsku, choć za czasów ZSRR nie można było oficjalnie uczyć języka polskiego w miejscowej szkole.
Najmłodsza emigracja na Syberię to okres po II wojnie światowej. Duża grupa Polaków znalazła się w Ułan-Ude, mieście przypominającym krakowską Nową Hutę. Ułan-Ude było miastem zamkniętym, gdyż znajdują się tam strategiczne zakłady wojskowe, w tym duże zakłady lotnicze produkujące popularne w Polsce helikoptery Mi-8. Przyjeżdżali tu wojskowi, inżynierowie, naukowcy oraz żony żołnierzy stacjonujących czasowo w Polsce. W efekcie w tym mieście ślady Polaków są najbardziej widoczne, a ich związki z krajem bardzo silne.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
