 Stanisław Herman Lem
Stanisław Herman Lem (ur. 12 września 1921 we Lwowie, zm. 27 marca 2006 w Krakowie) – polski pisarz science fiction, filozof i futurolog oraz krytyk. Jego twórczość porusza tematy takie jak: rozwój nauki i techniki, natura ludzka, możliwość porozumienia się istot inteligentnych czy miejsce człowieka we Wszechświecie. Dzieła Lema zawierają odniesienia do stanu współczesnego społeczeństwa, refleksje naukowo-filozoficzne na jego temat, a także krytykę ustroju socjalistycznego.
Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem, a w pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem SF. Jego książki przetłumaczono na ponad 40 języków, osiągnęły łączny nakład ponad 30 mln egzemplarzy. Wpływ Lema na światową literaturę SF krytycy przyrównują do wpływu H.G. Wellsa czy Olafa Stapledona.
Był odznaczony między innymi medalem „Gloria Artis” i najwyższym polskim odznaczeniem państwowym Orderem Orła Białego. Jego nazwiskiem nazwano planetoidę oraz pierwszego polskiego satelitę naukowego.
Wczesne lata
Stanisław Lem urodził się we Lwowie 12 września 1921 w rodzinnym mieszkaniu przy ulicy Brajerowskiej 4 jako jedyne dziecko Samuela Lema (inna forma – Lehm, 1879–1954), lwowskiego lekarza i Sabiny Woller (1892–1979). Jego rodzice poznali się i zaręczyli jeszcze przed I wojną światową, jednak ślub odbył się dopiero po jej zakończeniu, gdyż Samuel Lem został powołany do służby w armii austro-węgierskiej. Podczas wojny trafił do niewoli rosyjskiej po upadku twierdzy Przemyśl i przebywał w obozie jenieckim w Środkowej Azji. Po powrocie do Lwowa został asystentem na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza i w kolejnych latach stał się cenionym laryngologiem. Ojciec Lema w młodości publikował także wiersze i prozę w lwowskiej prasie. Matka Stanisława Lema nie posiadała wyższego wykształcenia i zajmowała się domem. Siostra ojca Stanisława Lema była matką Mariana Hemara i Henryka Heschelesa. Istnieją także opinie, że Lem był kuzynem lwowskiego matematyka Stanisława Ulama, członka projektu Manhattan, jednak sam Lem nazywał go wyłącznie „znajomym”.
Dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie, w zamożnym domu. Rodzina Lemów posiadała dwie lwowskie kamienice. Choć miał rodziców z korzeniami żydowskimi, twierdził w późniejszych latach, że był wychowany jako katolik, a ze względów moralnych deklarował, że jest ateistą; swój światopogląd określał również jako agnostycyzm. W szkole uczestniczył jednak w lekcjach religii mojżeszowej. Był uczniem II Gimnazjum im. Karola Szajnochy, o czym pisze w swojej autobiograficznej książce Wysoki Zamek. Wyniki badań nad inteligencją uczniów przeprowadzone przez ówczesne władze oświatowe wykazały, że był najinteligentniejszym dzieckiem w południowej Polsce. Na początku lata 1939 zdał maturę. Ulubionymi lekturami Lema były w tym czasie utwory: Grabińskiego, Umińskiego, Verne’a i Wellsa. Pragnął studiować na politechnice i zostać uczonym.
II wojna światowa
Po wybuchu II wojny światowej, w zaanektowanym przez Związek Radziecki Lwowie rozpoczął w 1940 studia medyczne na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Lwowskiego, wydzielonym następnie w samodzielny Lwowski Instytut Medyczny. Wcześniej próbował dostać się na Politechnikę Lwowską, jednak mimo zdanego egzaminu nie został przyjęty na wymarzone studia ze względu na niewłaściwe w ustroju sowieckim pochodzenie społeczne – powiązania ze średnią burżuazją. Wstąpił zatem na medycynę, wykorzystując znajomości ojca, by uniknąć poboru do Armii Czerwonej.
Naukę przerwała w 1941 inwazja Niemiec na ZSRR i niemiecka okupacja, podczas której zamknięto wszystkie lwowskie uczelnie. Pomimo żydowskiego pochodzenia, wykorzystując fałszywe dokumenty jego rodzina uniknęła osadzenia w getcie. Dzięki tym dokumentom Lem zdobył pracę jako pomocnik mechanika i spawacz w garażach niemieckiej firmy Rohstofferfassung, która zajmowała się odzyskiem metali, na przykład ze zniszczonego sprzętu wojskowego. W latach 1941–1942 współpracował z polskim ruchem oporu, przekazując mu wykradzioną podczas pozyskiwania złomu amunicję i materiały wybuchowe. Próbował się również włączyć w propagandową akcję N skierowaną do żołnierzy niemieckich, jednak jego znajomość języka niemieckiego nie okazała się wystarczająco biegła. W 1943 roku musiał kolejny raz zmienić tożsamość i adres zamieszkania, gdyż obawiał się aresztowania za ukrywanie wcześniej na strychu kolegi pochodzenia żydowskiego. W 1944, po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej kontynuował studia.
Początki kariery pisarskiej
Po usankcjonowanej w Jałcie aneksji Lwowa przez Związek Radziecki, dalsze pozostawanie w mieście oznaczało przyjęcie obywatelstwa radzieckiego. Dlatego w 1946 w ramach akcji repatriacyjnej wraz z całą rodziną wyjechał do Krakowa[19], tracąc w wyniku wojny cały dobytek. Ojciec Lema, wówczas siedemdziesięcioletni, w celu zdobycia środków do życia zaczął pracować w szpitalu, ponieważ nie mógł prowadzić prywatnej praktyki lekarskiej. Lem przyszedł wtedy z pomocą rodzinie publikując efekty swojej pracy w prasie, nadal jednak nie traktował w tym czasie pisarstwa jako poważnego zajęcia. Sytuacja materialna rodziny Lema była tak zła, że przyszły pisarz myślał nawet o podjęciu pracy spawacza, nie zgodził się na to jednak ojciec. Zatem Lem podjął przerwane studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim i rozpoczął trzeci rok nauki. Po otrzymaniu absolutorium przez miesiąc odbywał obowiązkową praktykę lekarską w szpitalu. Trafił na oddział położniczy i odebrał ponad 20 porodów oraz asystował przy cesarskim cięciu. Widok krwawych scen był jednym z powodów, aby ostatecznie porzucić medycynę, której nie lubił, a na studia wstąpił pod wpływem woli ojca. Kolejnym powodem rozbratu z zawodem lekarza był fakt, iż w tym czasie wszystkich absolwentów studiów medycznych kierowano do służby wojskowej. Aby uniknąć wcielenia do wojska Lem postanowił nie składać końcowych egzaminów i w rezultacie nie otrzymał dyplomu lekarskiego. Pobyt na uczelni medycznej dał mu jednakże solidne wykształcenie przyrodnicze i z nauk ścisłych (uzupełniane później samodzielnymi studiami), które Lem wykorzystywał w swojej twórczości.
Pierwszymi utworami Lema, które publikował jako student medycyny, były opowiadania o tematyce wojennej, okupacyjnej oraz zawierające elementy fantastyki naukowej – drukowane w latach 1946–1948 na łamach „Kuźnicy”, „Żołnierza Polskiego”, „Odry” i „Co Tydzień Powieść”. Jako autor fantastyki zadebiutował opublikowanymi w „Tygodniku Powszechnym” opowiadaniami Obcy, Ogród ciemności i Dzieje jednego odkrycia; większość z tych wczesnych opowiadań ukazała się w 2005 w zbiorze Lata czterdzieste. Dyktanda. W 1946 ukazała się drukowana w odcinkach w „Nowym Świecie Przygód” (numer 1. z 29 marca) nowela fantastyczno-naukowa Człowiek z Marsa, napisana przez Lema jeszcze podczas okupacji, której fabuła dotyczyła tajemniczego przybysza badanego przez ziemskich uczonych w tajnym laboratorium. Opowieść była wzorowana na prozie H.G. Wellsa; w formie książkowej została wydana dopiero w 1994. W latach 1946–1948 Lem publikował również swoje wiersze w „Tygodniku Powszechnym”. Najlepsze z nich zostały potem przedrukowane w 1975 w książce Wysoki Zamek. Wiersze młodzieńcze. Pierwsze, nieudolne wiersze zaczął tworzyć jeszcze przed wojną w wieku 17 lat. Lem nie powrócił nigdy potem do ich pisania, chociaż pojawiały się one w innych jego utworach, na przykład w opowiadaniu Wyprawa pierwsza A, czyli Elektrybałt Trurla (Cyberiada). Dzięki znajomości z Wisławą Szymborską pisywał w tym czasie także fraszki do humorystycznego pisma śląskiego „Kocynder”. Pierwszą powieścią w dorobku pisarza był utwór współczesny Szpital przemienienia, który pisarz ukończył w 1948, na ostatnim roku studiów. Akcja rozgrywa się w sanatorium dla psychicznie chorych likwidowanym przez Niemców w 1940. Powieść nie doczekała się publikacji przez kilka najbliższych lat. Było to spowodowane zablokowaniem wydania tej pozycji przez redakcję wydawnictwa „Książka i Wiedza”, która zażądała dopisania do Szpitala... dwóch kolejnych części, by całość była zgodna z ówczesną linią ideologiczną i aby zrównoważyć wymowę zbyt pesymistycznej pierwszej części. Wszystkie trzy części, ukończone ostatecznie w 1950, mogły się ostatecznie ukazać pod tytułem Czas nieutracony nakładem Wydawnictwa Literackiego w 1955. Jako samodzielna powieść Szpital przemienienia, pozbawiona wcześniejszych ingerencji w pierwotną postać, została wydana dopiero w 1975. W późniejszym okresie Lem nie zezwalał na wznawianie całości trylogii. Wyraził zgodę jedynie na druk po jednym rozdziale z każdej narzuconej mu części – Wśród umarłych i Powrót – w zbiorze Lata czterdzieste. Dyktanda z 2005.
W latach 1948–1950 pracował jako młodszy asystent w Konwersatorium Naukoznawczym Asystentów Uniwersytetu Jagiellońskiego prowadzonym przez doktora Mieczysława Choynowskiego. Lem przedstawił mu do oceny swoją napisaną jeszcze we Lwowie pracę pod tytułem Teoria pracy mózgu, która została poddana miażdżącej krytyce, ale Choynowski naprowadził młodego Lema na wartościową literaturę naukową (głównie dotyczącą cybernetyki), otrzymywaną w darach z zagranicy. Lem zaczął studiować nocami ze słownikiem w ręku m.in. prace Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine N. Wienera i A Mathematical Theory of Communication C. E. Shannona. Po latach, w wywiadach, Lem określi Choynowskiego mianem swojego intelektualnego mentora. Podczas dyskusji w Konwersatorium z mgr. Oświęcimskim na temat niemożliwości odtworzenia człowieka z atomów narodził się pierwszy rozdział Dialogów. Lem pisał pod pseudonimem recenzje książek naukowych i przegląd prasy w wydawanym przez Konwersatorium miesięczniku „Życie Nauki”. W jednym z opublikowanych artykułów skrytykował oficjalnie popierany ze względów ideologicznych łysenkizm, co wywołało spory skandal. W 1950 na polecenie władz Konwersatorium zlikwidowano, zaś redakcję „Życia Nauki” przeniesiono do Warszawy. Młody Lem znalazł się w sytuacji bez stałego zatrudnienia, przy braku formalnego wykształcenia.
Podczas pobytu w Zakopanem latem 1950 Stanisław Lem spotkał przypadkiem ówczesnego prezesa Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” – Jerzego Pańskiego, z którym dyskutował o braku polskiej literatury fantastycznej. Za jego namową napisał w krótkim czasie powieść Astronauci, która została wydana również bardzo szybko – już w 1951. Debiut książkowy Lema – fantastyczna opowieść o losie wyprawy na Wenus – okazał się bestsellerem, wielokrotnie dodrukowywanym. Po jej wydaniu pisarz został przyjęty do Związku Literatów Polskich. W 1951 ukazała się również sztuka współczesna piętnująca amerykański imperializm pt. Jacht „Paradise”, napisana razem z Romanem Hussarskim na konkurs organizowany przez wydawnictwo „Czytelnik”. W 1954 Lem opublikował tom Sezam i inne opowiadania, gdzie pojawiły się, oprócz kilku mniej popularnych opowiadań, pierwsze utwory związane z cyklem Dzienniki gwiazdowe. W 1955 został wydany Obłok Magellana – utopijna powieść o wyprawie do najbliższego Ziemi układu gwiazd Alfa Centauri.
Dzieła z tego okresu były napisane zgodnie z regułami realizmu socjalistycznego; ze względu na istnienie cenzury inaczej nigdy nie mogłyby się ukazać w oficjalnym obiegu. Dla Lema, który borykał się z problemami materialnymi, publikacja ich była jedynym źródłem utrzymania. Niewątpliwie utwory te były jednakże świadectwem zarówno pewnego zauroczenia młodego Lema ideą komunizmu, jak i przejawem naiwności politycznej pisarza, który doświadczył realiów sowieckiej okupacji we Lwowie. Z tego stanu pisarz szybko się otrząsnął. Autor w późniejszym okresie wstydził się swoich wczesnych utworów i albo długo nie zezwalał na ich wznawianie (Astronauci, Obłok...), albo całkowicie blokował kolejne wydania (Sezam..., Jacht...) – uznając, że nie były to wartościowe i dojrzałe pozycje, choć np. w Sezamie... znajduje się pięć pierwszych podróży Ijona Tichego. Z drugiej strony, to właśnie nieoczekiwany sukces wydawniczy Astronautów skłonił go do napisania kolejnych utworów fantastyczno-naukowych.
W lutym 1954 ożenił się z Barbarą Leśniak, ówczesną studentką medycyny, a później lekarzem radiologiem, którą poznał w 1949 lub 1950. W 1968 urodził się z tego związku syn – Tomasz. Lem wraz z ojcem i matką mieszkał początkowo w jednym pokoju przy ulicy Śląskiej w Krakowie, razem z rodziną znajomej ze Lwowa. Następnie, po śmierci ojca w 1954, Lem przeniósł się wraz z matką do dwupokojowego mieszkania przy ulicy Bonerowską. Tam też, jakiś czas po ślubie, przeprowadziła się żona Lema, która wcześniej mieszkała z siostrą przy ulicy Sarego. Po śmierci teścia Lema, zaistniała konieczność sprowadzenia jego żyjącej samotnie żony z Bytomia do Krakowa. By umożliwić jej legalny pobyt w mieście zgodnie z procedurami meldunkowymi, Lemowie zapisali się do spółdzielni mieszkaniowej i w rezultacie przeprowadzili się razem z teściową Lema w 1958 do jednorodzinnego domu w Klinach Borkowskich, części Krakowa w tych czasach dopiero rozbudowywanej. Matka Lema natomiast pozostała w mieszkaniu przy ulicy Bonerowskiej. Sam Lem długo sprzeciwiał się przeprowadzce i zdecydował się na nią dopiero, gdy za honoraria autorskie kupił swój pierwszy samochód – P70, by móc dojeżdżać do oddalonego o kilkanaście kilometrów centrum miasta.
Złoty okres twórczości
Po XX zjeździe KPZR w 1956 i wydarzeniach „polskiego października” w Polsce zapanowała większa swoboda pisarska. Do tego czasu twórczość Stanisława Lema sprawiała wrażenie poszukiwania drogi. Nadchodzące lata przyniosły rozkwit różnorakich form prozy beletrystycznej i dyskursywnej oraz długo oczekiwaną stabilizację życiową i materialną. Rozpoczęła się wielka, międzynarodowa kariera Lema jako pisarza s-f. Napisał on kilkanaście książek z tego nurtu, zarówno utrzymanych w stylu realistycznym, jak i groteskowym, które zostały przetłumaczone na wiele języków (z początku jeszcze tylko krajów „bloku wschodniego”).
W 1957 ukazała się pierwsza w polskim piśmiennictwie popularna monografia poświęcona cybernetyce – Dialogi, gdzie w formie wyrosłej z tradycji dialogów Platońskich Lem dokonuje m.in. krytycznej analizy mechanizmów społecznych w centralnie sterowanym systemie polityczno-ekonomicznym. Jest to znacząca pozycja w dorobku pisarza, otwierająca obszerny nurt naukowej eseistyki. Również w 1957 ukazały się trzy nowe podróże znanego z Sezamu... kosmicznego wędrowcy Ijona Tichego w zbiorze groteskowo-satyrycznych opowiastek filozoficznych zatytułowanym Dzienniki gwiazdowe. Następne wydania zbioru z kolejnymi opowiadaniami (ale już bez utworu Podróż dwudziesta szósta i ostatnia) były opublikowane w latach 1961 (jako Księga robotów), 1966, 1971, 1982 oraz 1994, czyli w zasadzie przez cały okres twórczości pisarza, uzupełniane dodatkowo cyklem Ze wspomnień Ijona Tichego przedstawiającym sylwetki różnorakich szalonych naukowców w opowiadaniach pisanych w większości w tonacji poważnej, mieszczących się w konwencji dziewiętnastowiecznej opowieści o „cudownym wynalazku”. W 1959 Lem powrócił do tematyki dalekich wypraw kosmicznych w powieści Eden. Charakterystyczny dla jego twórczości motyw kontaktu z obcą cywilizacją następuje w wyniku wypadku pojazdu kosmicznego spowodowanego błędem nawigacyjnym i przymusowym lądowaniem na obcej planecie, w sposób dalece odbiegający od tradycyjnego schematu fantastyki naukowej. Powieść ta wyznacza początek dojrzałej twórczości fantastycznonaukowej pisarza i stała się pierwszym utworem zaliczanym do kanonu powieści s-f. Także w 1959 ukazało się dzieło Śledztwo, tylko sugerujące tytułem powieść kryminalną i w punkcie wyjścia przypominające klasyczny romans detektywistyczny. Dalsza akcja rozbudowywana wokół makabrycznych zniknięć zwłok z kostnic okazuje się w istocie oryginalną zagadką typu fantastycznonaukowego, osnutą wokół problemów wynikających z istnienia mechanizmu przypadkowości, który wpisany jest w konstrukcję świata. Temat ten był rozwijany przez Lema w dalszej twórczości. Rok 1959 był również debiutem sympatycznego pilota Pirxa w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana, zawierającym m.in. pierwsze trzy nowele z cyklu Opowieści o pilocie Pirxie oraz tytułową groteskę przypominającą stylem opowiadanie Wesele w Atomicach Sławomira Mrożka, które się ukazało w tym samym roku.
Stanisław Lem, 1966
W 1961 ukazały się dwa sztandarowe dzieła fantastycznonaukowe Lema: Solaris i Powrót z gwiazd oraz groteskowa powieść Pamiętnik znaleziony w wannie. Powieść Solaris jest uważana za jedno z najwybitniejszych osiągnięć twórczych pisarza. Tematem tego dzieła jest motyw kontaktu z inną inteligentną formą życia, a zarazem jest to utwór o bezsilności nauki i samego człowieka, z jego bagażem podświadomych lęków, wobec niemożności zrozumienia kosmosu. Powrót z gwiazd ukazuje czytelnikom obraz konsumpcyjnego, bezmyślnie szczęśliwego społeczeństwa przyszłości oglądanego oczyma bohaterów, którzy powrócili na Ziemię po ponad stu dwudziestu latach z wyprawy w okolice jednej z najbliższych gwiazd. Pamiętnik... to opis podróży bohatera po labiryncie zagadkowego Gmachu pewnej rządowej instytucji – metaforze niepoznawalnego świata. Bohater ów – podobnie jak Józef K. w Procesie Kafki – usiłuje nadaremnie zrozumieć cel swojej misji. Niezależnie od twórczości literackiej Lem cały czas publikował eseje oraz felietony literackie i popularnonaukowe w różnych czasopismach. Nawiązał stałą współpracę z czasopismami: „Nowa Kultura”, „Przekrój”, „Życie Literackie”, „Twórczość”; zamieszczał dużo artykułów w „Problemach”. Niektóre z tych utworów wydrukowano w zbiorze Wejście na orbitę wydanym w 1962 – pierwszej nieprozatorskiej książce pisarza. W 1963 czytelnicy mieli możność zapoznać się z Lemem jako twórcą humorystycznych scenariuszy widowisk telewizyjnych. W tym roku ukazał się zbiór Noc księżycowa zawierający oprócz innych opowiadań cztery zabawne scenariusze przedstawień, z których w trzech głównym bohaterem jest profesor Tarantoga, genialny naukowiec i wynalazca, znany już z Dzienników gwiazdowych przyjaciel Ijona Tichego. Rok 1964 przyniósł premiery aż trzech dzieł, które ugruntowały sławę pisarską Lema. Były to: powieść Niezwyciężony z tomu Niezwyciężony i inne opowiadania, zbiór groteskowo-baśniowych opowiadań ze świata robotów wzorowanych na bajkach ludowych pt. Bajki robotów oraz zbiór esejów filozoficzno-futurologicznych Summa technologiae. Akcja Niezwyciężonego – powieści napisanej w stylu hard science fiction, rozgrywająca się na pozornie martwej planecie Regis III, pozwala snuć autorowi refleksje nad siłą moralną człowieka i ludzką solidarnością w sytuacji zupełnej nieprzydatności dostępnej techniki oraz stosunku do całkowicie odmiennych form egzystencji we Wszechświecie. Przemyślenia futurologiczno-filozoficzne w Summie... są osnute wokół problemów związanych z lawinowym rozwojem techniki oraz etycznymi dylematami wynikającymi ze spodziewanego wpływu przyszłych osiągnięć nauki i techniki na kulturę i cywilizację ludzką. Lem rozważa w swym dziele m.in. możliwość istnienia cywilizacji pozaziemskich, podobieństwa i różnice ewolucji biologicznej i technicznej, kwestie fantomatycznego oddziaływania na mózg człowieka, a także projekty cyborgizacji – rekonstrukcji organizmu ludzkiego. Utwór ten stanowi znakomity komentarz autorski do własnej twórczości literackiej. W 1965 ukazała się Cyberiada – dzieło uważane przez samego Lema za swoje szczytowe osiągnięcie; pogląd ten jest również podzielany przez wielu krytyków. Cykl opowieści o przygodach dzielnych robotów-konstruktorów: Trurla i Klapaucjusza w świecie robotów, rozpoczęty trzema opowiadaniami w Bajkach robotów, był kontynuowany przez autora w następnych latach nowymi utworami w zbiorach: Polowanie (1965), Bezsenność (1971), Maska (1976) oraz Powtórka (1979). Niezwykły efekt literacki uzyskał Lem w Cyberiadzie poprzez zastosowanie konwencji staropolskiej gawędy szlacheckiej w połączeniu z techniczno-kosmiczną opowieścią fantastycznonaukową w stylu eposu, poematu heroikomicznego czy powiastki filozoficznej. W 1966 Lem opublikował książkę autobiograficzną – Wysoki Zamek, opisującą spędzone we Lwowie dzieciństwo i młodość w formie pamiętnikarskiego zwierzenia. Opowieści o małym chłopcu towarzyszą również rozważania filozoficzne o Absolucie oraz dywagacje o teoriach matematycznych. Była to jednocześnie jedna z pierwszych książek o przedwojennym, polskim Lwowie opublikowana w PRL. Po jej wydaniu Lem otrzymał mnóstwo listów z podziękowaniami od lwowiaków z kraju. W 1968 ukazały się zebrane po raz pierwszy w jednym tomie Opowieści o pilocie Pirxie, wraz z premierowym opowiadaniem Rozprawa. Wcześniej opowiadania z cyklu ukazywały się w zbiorach: Inwazja z Aldebarana (1959), Księga robotów (1961), Noc księżycowa (1963), Polowanie (1965). Do kanonicznego zbioru opowiadań o pilocie Pirxie dołączył wkrótce Ananke z tomu Bezsenność (1971). Pirx jest najsympatyczniejszą postacią polskiej klasycznej fantastyki naukowej, to przeciętny człowiek przyszłości wypełniający zwyczajne obowiązki pilota pojazdów kosmicznych. Każda opowieść przedstawia Pirxa w sytuacjach wymagających od niego niestereotypowego działania, wychodzi on z opresji zawsze obronną ręką dzięki temu, co wydaje się ludzką słabością: naiwności, niewiedzy i nielogicznej reakcji. Również w 1968 Lem opublikował powieść Głos Pana. Dzieło w formie wspomnień fikcyjnego naukowca, uczestniczącego w projekcie badawczym o tytułowym kryptonimie mającym na celu rozszyfrowanie odkrytego przypadkowo przekazu z kosmosu, jest najbardziej udanym literackim portretem odkrycia naukowego i metodologii nauk ścisłych w całej prozie Lema. W tym samym 1968 czasopismo „Film” opublikowało scenariusz Lema do filmu Przekładaniec w reżyserii Andrzeja Wajdy, z główną rolą Bogumiła Kobieli. Scenariusz ten ukazał się potem również w tomie Bezsenność (1971).
Uzyskanie pozycji jednego z liderów światowej literatury fantastycznonaukowej pozwoliło powrócić pisarzowi do swoich pierwotnych zainteresowań twórczych. Począwszy od tego momentu w twórczości Lema formy beletrystyczne ustąpiły stopniowo miejsca rozważaniom ściśle filozoficznym i eseistyce naukowej. Pod koniec 1968 ukazał się obszerny esej Filozofia przypadku – oryginalne ujęcie przez autora teorii dzieła literackiego na gruncie nauk ścisłych i wkomponowanie go w kontekst problemowy kultury współczesnej. W 1970 wydano dwutomową pracę Fantastyka i futurologia, obszerną monografię literatury fantastycznonaukowej, głównie anglosaskiej. W pierwszej, teoretycznej części, Lem przeprowadza analizę tego gatunku literackiego. W drugiej zaś części omawia krytycznie wybrane utwory w grupach tematycznych, również dokonując autointerpretacji własnych dzieł. W 1971 w zbiorze Bezsenność ukazało się obszerne opowiadanie Kongres futurologiczny z cyklu Ze wspomnień Ijona Tichego. Jest to jedno z najlepszych opowiadań Lema – wyrazista alegoria sterowania społeczeństwem za pomocą środków fałszujących rzeczywistość. Utwór ten należy do nurtu fantastyki socjologicznej, która używając alegorycznych środków wyrazu odsłania zniewalające ludzi mechanizmy sprawowania władzy.
W tym okresie Lem poszukiwał nowej formy literackiej, która pozwoliłaby połączyć poważny wykład naukowy i filozoficzny z fantastyczną teorią. Efektem tych poszukiwań było wydanie w 1971 zbioru Doskonała próżnia, zaś w 1973 tomu Wielkość urojona. Oba dzieła zaskoczyły zarówno czytelników, jak i krytyków literackich. Większość utworów z Doskonałej próżni to recenzje z nieistniejących książek, które można odczytywać jako niezrealizowane pomysły literackie i parodie stylów. Najważniejszym utworem jest jednak Nowa Kosmogonia. Jest to fikcyjny wykład laureata Nagrody Nobla – przedstawienie Kosmosu jako Gry zaawansowanych cywilizacji: hipotezy naukowej mającej wyjaśnić zagadkę tzw. milczenia Wszechświata. Z kolei Wielkość urojona to zbiór fikcyjnych wstępów do nieistniejących dzieł. Powtarzają się w nich najważniejsze dla Lema pytania i zagadnienia – o istotę i możliwe formy istnienia rozumu. Najobszerniejszą część zbioru stanowi utwór Golem XIV – dwa wykłady inteligentnego komputera przedstawiające jego pogląd na ewolucję rozumu i zarys dalszego rozwoju ludzkości. Pomysł ten rozwinął Lem w samodzielnej książce pt. Golem XIV wydanej w 1981. W 1975 ukazała się druga po Wejściu na orbitę zbiorowa edycja tekstów eseistycznych Lema pt. Rozprawy i szkice. Zawiera m.in. głosy Lema w dyskusjach nad Summą... i Filozofią przypadku, których zapisy opublikowały czasopisma „Studia Filozoficzne” oraz „Pamiętnik Literacki”, posłowia Lema z serii wydawniczej Wydawnictwa Literackiego „Stanisław Lem poleca” oraz inne eseje i teksty popularnonaukowe. Uaktualnione wydanie tej książki, zmienione i uzupełnione o nowe teksty, ukazało się w 2003 pt. Mój pogląd na literaturę. W następnym roku Lem podjął na nowo problematykę losowego rozkładu zdarzeń i roli przypadku w opisywaniu natury świata – w 1976 opublikowano powieść Katar, podobnie jak Śledztwo utrzymaną w konwencji prozy detektywistycznej. Tym razem zagadkę stanowi zastanawiająca seria zgonów bogatych turystów przebywających latem w Neapolu, którą rozwiązuje prowadzący prywatne śledztwo amerykański astronauta. Jest to jednocześnie obrazowe studium samotności człowieka ery ponowoczesnej. W tym samym roku 1976 ukazał się zbiór opowiadań Maska, zawierający m.in. tytułowe opowiadanie o inteligentnej, zabójczej maszynie – uważane za jedno z najlepszych opowiadań Lema, a także utwór Sto trzydzieści siedem sekund, w którym Lem bardzo trafnie przewidział zbliżającą się rewolucję komputerową (zastosowanie oprogramowania DTP i Internetu). W 1978 w czasopiśmie „Itd” Lem opublikował cykl felietonów „Czy jesteśmy sami w Kosmosie?”.
W niektórych utworach Lem z czasów PRL-u widoczna jest mniej lub bardziej zakamuflowana krytyka realnego socjalizmu i ZSRR. Tym niemniej zasadniczo unikał zaangażowania się w politykę i nie zapisał się nigdy do żadnej organizacji. Na początku lat 70. sekretarz KC PZPR i minister spraw wewnętrznych Franciszek Szlachcic próbował nakłonić pisarza do zamanifestowania poparcia dla nowej ekipy Gierka, Lem jednak odmówił. Natomiast w 1976 podpisał jeden z protestów przeciwko wpisaniu w konstytucję zapisów o „wiodącej roli PZPR” oraz „przyjaźni z ZSRR”. Pod koniec lat 70. Lem przygotował dla Polskiego Porozumienia Niepodległościowego pesymistyczną analizę aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w Polsce pt. Prognozy Chochoła, którą następnie opublikowała (pod pseudonimem) paryska „Kultura”. W 1978 napisał dwa listy do Wydziału Kultury KC PZPR, w których stanowczo zaprotestował przeciwko otwieraniu, przetrzymywaniu i zaginięciom jego prywatnej korespondencji z zagranicznymi wydawcami i agentami literackimi. Działania władz uznał za szykany, które zmuszą go do opuszczenia kraju.
W domu, w którym rodzina Lemów mieszkała od 1958, zaczęło się robić ciasno. Olbrzymia liczba nagromadzonych książek, czasopism, magazynów i innych papierów Lema skłoniła ich do przeprowadzki. W 1978 Lemowie zaczęli budowę nowego, większego domu, oddalonego od starego zaledwie o kilka numerów wzdłuż ulicy Narwik w Klinach. Dom posiadał obszerny gabinet i inne udogodnienia dla pracy pisarskiej Lema, gdyż udało się ją zakwalifikować jako pracę „chałupniczą” i dzięki temu uzyskać pozwolenie na dodatkowy metraż – w ówczesnym prawie budowlanym istniało ograniczenie na maksymalną powierzchnię budynku mieszkalnego.
W 1982 Lem wysłał Ijona Tichego powtórnie na znaną z Podróży czternastej planetę kurdli – Encję. W tymże roku pojawiła się powieść Wizja lokalna. Okazało się, że poprzednio I. Tichy przebywał na księżycu planety wystawionym jako atrakcja dla turystów kosmicznych. Aby odpowiednio przygotować się do misji na prawdziwą Encję sumiennie studiuje on w bibliotece opracowania i analizy na temat sytuacji na planecie – to sprawozdanie z lektur jawi się czytelnikowi jako obszerny traktat poświęcony funkcjonowaniu społeczeństwa z licznymi analogiami do spraw ziemskich. Powieść jest kolejnym wyrazem niewiary autora w możliwość stworzenia idealnego ustroju społecznego, a także ukazuje względność możliwych opisów rzeczywistości.
Wyjazd za granicę i powrót do kraju
Po raz pierwszy z zamiarem emigracji z Polski Lem nosił się po wydarzeniach marcowych w 1968. Wtedy powstrzymało go przyjście na świat syna i niechęć do rozpoczynania wszystkiego od początku na Zachodzie w czasie opieki nad małym dzieckiem. Gdy w 1981 wprowadzono w Polsce stan wojenny, Lem chciał natychmiast wyjechać z kraju, jednak z powodu zamknięcia granic nie było to możliwe. Do wyjazdu skłaniały go: brak dostępu do literatury światowej, cenzura i zaginięcia korespondencji z zagranicznymi wydawcami, braki na rynku i niepewność co do przyszłości syna. Dopiero w 1982 Lem dostał paszport w związku z przyznaniem mu rocznego stypendium w Wissenschaftskolleg zu Berlin (niem. Instytut Studiów Zaawansowanych) w Berlinie Zachodnim, dokąd wyjechał w tym samym roku. Nie mogąc sprowadzić do siebie rodziny i podlegając tym samym wciąż ograniczeniom w swobodzie wypowiedzi pisarskiej powrócił do kraju. Powodem tej decyzji był fakt, że za krytyczne wypowiedzi pod adresem systemu politycznego czy sytuacji w kraju mógł zostać pozbawiony prawa do powrotu, a rodzina możliwości wyjazdu. Kolejna okazja do opuszczenia Polski nadarzyła się już po stanie wojennym – w 1983, na zaproszenie austriackiego związku pisarzy z Wiednia. Cała rodzina Lemów otrzymała paszporty i wyjechała z kraju. Przez kilka miesięcy mieszkali w Berlinie Zachodnim, gdzie starali się o wizy austriackie, a następnie przenieśli się do Wiednia. W Wiedniu Lemowie zamieszkali w kamienicy, w czwartej dzielnicy, by po kilku latach przenieść się do domku w dzielnicy Hietzing przy ulicy Geneegasse.
Podczas pobytu w Wiedniu w latach 1983–1988 Lem nawiązał współpracę z paryską „Kulturą”, gdzie do 1987 zamieszczał artykuły publicystyczne pod pseudonimem „P. Znawca”. Lem nie zerwał kontaktu z Polską – w kraju w latach 1984 i 1986 ukazały się odpowiednio Prowokacja oraz Biblioteka XXI wieku – niewielkie zbiory szkiców będące kontynuacją Doskonałej próżni. Zbiory te zawierały jednak w odróżnieniu od pierwowzoru recenzję dzieł dalece poważniejszych, np. historii nazistowskiego ludobójstwa czy dzieje rozwoju broni XXI wieku. W wydanej w 1987 powieści Pokój na Ziemi Ijon Tichy udaje się na Księżyc, aby sprawdzić stan przebiegu wyścigu zbrojeń, który został tam w całości przeniesiony bez jakiejkolwiek kontroli, na mocy porozumień między mocarstwami. Tym razem misja kończy się fiaskiem, gdyż rozwój wydarzeń wymyka się spod kontroli. Tematem powieści jest przyszłość konfliktów zbrojnych rozważana w kontekście dehumanizacji, rozproszenia i miniaturyzacji uzbrojenia – fabularyzacja pomysłu z Biblioteki XXI wieku. Utwór można również odczytywać jako próbę znalezienia nadrzędnej idei ewolucyjnej dla materii ożywionej i nieożywionej.
Lem wzbraniał się przed powrotem do kraju, nawet gdy sytuacja polityczna się poprawiła. Tłumaczył swą postawę niekorzystnym położeniem geopolitycznym Polski. Jednocześnie narzekał na Wiedeń i mieszkańców Austrii. Ostatecznie Lemowie powrócili do kraju w 1988 i zamieszkali w ukończonym w tym czasie (budowę nadzorowała siostra żony Lema i jej syn z żoną) nowym domu na Klinach.
Ostatnie dzieła
Stanisław Lem, 2005
W 1987 ukazała się ostatnia napisana przez Lema powieść pt. Fiasko – utwór poświęcony problematyce pionierskiego lotu do innej gwiazdy oraz próby kontaktu z pozaziemską cywilizacją, temat podejmowany przez autora od najwcześniejszych utworów fantastycznonaukowych (Astronauci, Obłok Magellana). W przeciwieństwie do tamtych utopijnych dzieł, wydźwięk Fiaska jest zdecydowanie pesymistyczny. Co ciekawe Fiasko, podobnie jak pierwsza książka Lema Astronauci, powstało na wcześniejsze zamówienie wydawcy. Również w 1987 ukazało się polskie wydanie książki krytyka i historyka literatury Stanisława Beresia pt. Rozmowy ze Stanisławem Lemem, w wersji okrojonej przez cenzurę. Rok wcześniej wydano niemiecką edycję tej książki. Pozycja ta to zapis rozmów przeprowadzonych ze Stanisławem Lemem pomiędzy listopadem 1981 a sierpniem 1982. Ponowne wydanie rozmów ze Stanisławem Beresiem, uzupełnione o teksty skreślone przez cenzurę oraz o nowe rozmowy, przeprowadzone we wrześniu i grudniu 2001 – zatytułowane Tako rzecze… Lem – miało miejsce w 2002. Bereś rozmawia z Lemem o jego dzieciństwie, okupacji i latach powojennych, o jego twórczości oraz o poglądach pisarza na filozofię, naukę i literaturę.
W 1989 – po powrocie do kraju z Wiednia – Lem zadeklarował zaprzestanie pisania beletrystyki. W następnych latach opublikował tylko kilka krótkich opowiadań, które ukazały się w czasopiśmie „Playboy Polska” oraz w antologii Zagadka. Opowiadania (1995), zawierającej utwory nienależące do uporządkowanych cykli opowiadań. Od tego czasu Lem zajmował się głównie publicystyką – pisaniem felietonów oraz prognoz futurologicznych, a także uprawiał krytykę literacką i komentował współczesne wydarzenia społeczno-polityczne. W 1992 w miesięczniku „Odra” zaczął ukazywać się cykl felietonów Lema „Rozważania sylwiczne”. Większość utworów z tego cyklu została potem opublikowana w tomach Sex Wars (1996, 2004) oraz Dylematy (2003). Także w 1992 Lem rozpoczął druk felietonów z cyklu „Świat według Lema” w „Tygodniku Powszechnym”. Większość z tych felietonów ukazała się później w zbiorach: Lube czasy (1995), Dziury w całym (1997), Dylematy (2003), Krótkie zwarcia (2004) i Rasa drapieżców (2006). Lem jawi się w swoich felietonach jako krytyk kultury masowej oraz ubolewa nad wpływem powszechnej komercjalizacji, schlebiającej najniższym gustom, na postęp cywilizacji technicznej. W 1993 Lem rozpoczął publikację esejów naukowych w nieistniejącej już polskiej edycji czasopisma „PC Magazine” (do 1998), zebranych później w zbiorach Tajemnica chińskiego pokoju (1996) oraz Bomba megabitowa (1999). Rozważa w nich problemy biologicznej i sztucznej inteligencji, rozwoju informatyki oraz lawinowego przyrostu informacji w nauce i kłopotów z jej opanowaniem.
W 1993 pojawił się zbiór opowiadań Pożytek ze smoka z tytułowym opowiadaniem napisanym w 1983 i po raz pierwszy opublikowanym w Polsce, będącym krótką satyrą polityczną na pomoc ekonomiczną krajów Zachodu dla byłego Związku Radzieckiego. W 1995 polski pisarz s-f i krytyk Marek Oramus przeprowadził bardzo osobisty wywiad z Lemem, który został opublikowany w polskiej edycji czasopisma „Playboy”. W 2000 ukazał się tom Przekładaniec zawierający wszystkie wydane przez Lema scenariusze filmowe, widowiska telewizyjne i słuchowiska radiowe, które ukazały się wcześniej w tomach Dzienniki gwiazdowe (1957), Noc księżycowa (1963), Bezsenność (1971) oraz Powtórka (1979), w tym nie publikowane dotąd scenariusze filmowe Pamiętnik znaleziony w wannie i Katar, napisane wspólnie z Janem J. Szczepańskim w latach 70. W tym samym 2000 ukazała się ostatnia książka eseistyczna Lema pt. Okamgnienie, nawiązująca do wcześniejszych utworów: Dialogi (1957) i Summa technologiae (1964). Lem wyraża tu zaniepokojenie pogrążaniem się nauki w chaotycznym świecie kultury postmodernistycznej. Także w 2000 ukazały się w formie książkowej rozmowy z publicystą i krytykiem literackim Tomaszem Fiałkowskim pt. Świat na krawędzi. Oprócz wspomnień biograficznych dają one podsumowanie obaw pisarza o kondycję ludzkości w rozpoczynającym się nowym stuleciu. W 2001 ukazał się zbiór zabawnych dyktand pt. Dyktanda czyli..., które Lem dyktował siostrzeńcowi swojej żony Michałowi Zychowi w czasie wakacji w 1970. W 2002 został opublikowany wybór listów pisanych przez Lema do różnych adresatów pt. Listy albo opór materii. Wyboru i opracowania korespondencji dokonał znawca twórczości Lema, krytyk i historyk literatury Jerzy Jarzębski. W 2005 ukazał się ostatni – trzydziesty trzeci – tom „Dzieł Zebranych” Stanisława Lema w serii publikowanej przez Wydawnictwo Literackie od 1998, pod redakcją Jerzego Jarzębskiego.
Lem jest także autorem napisanej pod koniec lat 40. satyry na Stalina pt. Korzenie. Drrama wieloaktowe oraz niedokończonej powieści detektywistycznej w stylu Chandlera, którą Lem określał jako Sknocony kryminał, powstałej pod koniec lat 50. Oba utwory zostały odnalezione w archiwum pisarza po jego śmierci i opublikowane w 2009.
Życie prywatne
Lem był koneserem marcepanu i chałwy, z których nie chciał zrezygnować nawet wtedy, kiedy zachorował w podeszłym wieku na cukrzycę. Z alkoholi pijał tylko likiery, najczęściej benedyktynkę oraz chartreuse, a także gin (sympatię do tego trunku wyrażał niejednokrotnie w korespondencji do Sławomira Mrożka); palił papierosy, lecz wyłącznie mentolowe. W połowie lat 80. z powodu kłopotów ze zdrowiem musiał rzucić palenie. Był zapalonym narciarzem do końca lat 60., kiedy kardiolog odradził mu wysiłek fizyczny. W każdą zimę wyjeżdżał do Zakopanego i razem z żoną uprawiał narciarstwo na stoku Kasprowego Wierchu. Z powodu uczulenia na pyłki traw i wywołany tym katar sienny w czerwcu bywał częstym gościem Zakopanego, gdyż w Tatrach pylenie traw następowało później niż w Krakowie. Pisarz zatrzymywał się w tym czasie w Domu Literatów „Astoria” i tam powstały najsłynniejsze jego dzieła. Ulubioną lekturą Lema była Trylogia Sienkiewicza, ale czytał z niej tylko najlepsze, jego zdaniem, fragmenty. Z poezji bardzo cenił sobie twórczość Bolesława Leśmiana. Lubił muzykę poważną, szczególnie symfonie Beethovena, jazz (duet Louisa Armstronga z Ellą Fitzgerald), piosenki z Kabaretu Starszych Panów oraz niektóre piosenki grupy The Beatles. Do ulubionych filmów rozrywkowych Lema należały obrazy poświęcone postaci King Konga, seria z Jamesem Bondem, Gwiezdne wojny oraz serial Star Trek. Te ostatnie krytykował jednak za lekceważenie przez scenarzystów podstawowych praw fizyki. Z kina artystycznego najbardziej cenił filmy reżysera hiszpańskiego Luisa Buñuela. Był poliglotą: znał łacinę, niemiecki, francuski, angielski, ukraiński i rosyjski.
Lem był pasjonatem motoryzacji. Pierwsze prawo jazdy zdobył na kilka miesięcy przed wybuchem wojny, ale nie miał okazji się nim nacieszyć. W PRL posiadał m.in. następujące samochody: AWZ P70, Wartburg 1000, Fiat 1800, Fiat 125p oraz Mercedes-Benz W126. Był kierowcą obdarzonym temperamentem: lubił wyprzedzać i ścigać się spod świateł; zawsze z impetem wjeżdżał do garażu. Samodzielnie majsterkował przy swoich samochodach, a także korzystał z pomocy sąsiada „złotej-rączki”.
W kontaktach bezpośrednich Stanisław Lem okazywał się być człowiekiem pogodnym, dowcipnym i czarującym, co zaskakiwało osoby znające go wyłącznie poprzez jego twórczość. Lubił żartować z otaczającej go rzeczywistości i ludzi, aczkolwiek niekoniecznie z samego siebie. Był osobą gościnną i towarzyską, często zabawiał swoich gości rozmową i prowadził z nimi ożywione dyskusje. Z drugiej strony nie przepadał, gdy się z nim nie zgadzano i źle znosił krytykę własnej twórczości. Łatwo też wpadał w irytację, szczególnie w bardziej oficjalnych sytuacjach, jak negocjacje finansowe czy kontakty z urzędnikami państwowymi.
Najbliższym przyjacielem Lema był pisarz Jan Józef Szczepański, również ojciec chrzestny syna Tomasza. Częstym gościem w domu Lemów bywał krytyk i historyk literatury Jan Błoński, sąsiad z osiedla. W młodości, po przyjeździe do Krakowa, dobrym znajomym pisarza był rzeźbiarz i architekt Roman Husarski oraz prawnik Jerzy Wróblewski. Znał osobiście Karola Wojtyłę, przyszłego papieża Jana Pawła II. Pierwszy raz spotkali się na przełomie lat 40. i 50. w domu J.J. Szczepańskiego, gdzie K. Wojtyła przybył jako wikary na tradycyjną kolędę. Na początku lat 70. ówczesny arcybiskup metropolita krakowski K. Wojtyła zaprosił Lema do swojej siedziby w celu prezentacji odczytu na temat przyszłości cywilizacji w związku z tzw. „kryzysem naftowym”. Podczas pobytu w Berlinie Zachodnim i Wiedniu Lem zaprzyjaźnił się blisko z pisarzem i historykiem Władysławem Bartoszewskim. Lem prowadził również ożywioną znajomość korespondencyjną m.in. z pisarzem Sławomirem Mrożkiem (opublikowaną w 2011 w tomie Listy), swoim amerykańskim tłumaczem Michaelem Kandelem (udostępniona w zbiorze Listy albo opór materii z 2002), a także ze swym agentem literackim na rynkach zachodnich – Austriakiem Franzem Rottensteinerem. Gdy na początku lat 90. Rottensteiner wyjawił Lemowi w jednym z listów swój zamiar przekazania ich obszernej korespondencji z lat 1970–1990 do Biblioteki Ossolińskich, Lem wytoczył swojemu agentowi głośny proces przed sądem w Wiedniu i zażądał bardzo wysokiego odszkodowania. Pisarz przegrał proces o odszkodowanie, ale zablokował przekazanie listów. Zerwał też wszelkie kontakty z Rottensteinerem.
Choć Lem nazywał Lwów swoją „ojczyzną” i deklarował, iż pozostanie lwowianinem aż do śmierci, rozmyślnie nigdy więcej nie odwiedził rodzinnego miasta od czasu wymuszonego wyjazdu w 1946. Wdowa po Stanisławie Lemie – Barbara zmarła 21 kwietnia 2016.
Śmierć
Grób Stanisława Lema na cmentarzu Salwatorskim Lem pierwszy raz poważnie zachorował z zagrożeniem życia i był operowany w połowie lat 70. W czasie pobytu na emigracji przeszedł również kilka skomplikowanych operacji, dodatkowo cierpiał na depresję spowodowaną sytuacją w Polsce. Pod koniec życia podupadł na zdrowiu. Chorował na cukrzycę, mdlał, zdarzały mu się krwotoki po przedawkowaniu leków. Kilka razy był hospitalizowany, często w stanie agonalnym wymagającym natychmiastowej reanimacji. Na kilka tygodni przed śmiercią znalazł się w szpitalu z objawami niewydolności nerek i zapalenia płuc. Zmarł 27 marca 2006 w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ w Krakowie, przed ukończeniem 85 lat. Zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami została złożona 4 kwietnia 2006 na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Pochówkowi towarzyszyła modlitwa odmówiona na prośbę rodziny.
Upamiętnienia
Nazwiskiem pisarza została nazwana planetoida (3836) Lem, pierwszy polski sztuczny satelita naukowy Lem, a także ulice w niektórych polskich miastach. Ijon Tichy, jeden z bohaterów książek Lema, użyczył za to imienia planetoidzie (343000) Ijontichy. Śmierci Lema piosenkę pt. Lema pamięci kosmiczny pogrzeb (z albumu Matematyk) poświęcił zespół Homo Twist. Jego imię nosi także Zespół Szkół Ogólnokształcących w Kowarach oraz pierwszy w Polsce Ogród Doświadczeń w Krakowie.
21 października 2011 z okazji 90. rocznicy urodzin Lema wydawnictwo Powergraph opublikowało antologię opowiadań fantastycznych polskich autorów pt. Głos Lema, ze wstępem Jacka Dukaja. Każdy utwór był napisany z inspiracji twórczością pisarza.
23 listopada 2011, z okazji 60. rocznicy wydania Astronautów, pierwszej powieści Lema, wyszukiwarka Google przygotowała specjalnego doodle’a (czyli logo Google) z animacją i minigrą opartą na motywach z Cyberiady, a inspirowaną ilustracjami Daniela Mroza do dzieł Lema. Był to najbardziej skomplikowany doodle wydany do tego czasu przez Google.
21 listopada 2013 wystrzelono w kosmos rakietę na której pokładzie znajdował się nanosatelita BRITE-PL „Lem” .
Jacek Kaczmarski w utworze „Ogłoszenie w Kosmos” ukończonym 5 lutego 1995, oddaje hołd ówcześnie żyjącemu Lemowi.
Pierwszemu i jedynemu w Polsce synchrotronowi została nadana nazwa „Solaris” – od tytułu najsłynniejszej powieści Stanisława Lema.
Twórczość literacka
Stanisław Lem jest najczęściej tłumaczonym polskim autorem. Jego książki zostały przetłumaczone na 41-42 języki, w łącznym nakładzie ponad 30 milionów egzemplarzy. Sam autor wspominał o 44 językach (niektóre tłumaczenia są pirackie) i liczbie wydań pojedynczych między 1350 a 1400.
Dorobek literacki Stanisława Lema obejmuje m.in. powieści i opowiadania fantastyczno-naukowe, detektywistyczne i powieść autobiograficzną, eseje futurologiczno-filozoficzne, publicystykę literacką, felietony, wiersze, listy, scenariusze słuchowisk radiowych, widowisk telewizyjnych, filmowe, dramaty, a także posłowia i przedmowy do prac innych autorów (m.in. braci Strugackich czy Philipa K. Dicka) oraz recenzje. Wiele z nich nigdy nie ukazało się drukiem zwartym, niektóre pierwotnie drukowane były w czasopismach, by później zostać wydanymi w formie książkowej.
Zarys ogólny
Popiersie Stanisława Lema w Alei Sław na Skwerze Harcerskim w Kielcach
Atrakcyjność twórczości Lema wynika przede wszystkim z połączenia popularnego gatunku literackiego z refleksją filozoficzno-naukową i sprawnego wkomponowania wnikliwych analiz społecznych w atrakcyjną fabułę. Zwraca również uwagę dbałość o naukowe szczegóły w kreowanych światach i wizjach literackich, mistrzowskie operowanie językiem i kreacja niebanalnych bohaterów, często stawianych przed poważnymi wyborami moralnymi. Twórczość Lema można potraktować całościowo jako próbę literackiego uporządkowania świata w możliwie najogólniejszym sensie filozoficznym i opisania jego dalszych perspektyw rozwoju.
Analiza twórczości Stanisława Lema wskazuje na stałą predylekcję autora, począwszy od debiutanckiej powieści współczesnej Szpital Przemienienia, do:
- prowadzenia narracji w pomieszczeniach (światach) zamkniętych – w szpitalu psychiatrycznym, na obcej planecie, na statku lub stacji kosmicznej;
- obecności istot budzących lęk swą odmiennością – chorych psychicznie, kosmitów, robotów;
- udziału wśród bohaterów ekspertów – lekarzy, naukowców;
- rozważań nad niedoskonałością fizycznej budowy człowieka[176].
Do charakterystycznych motywów w twórczości Stanisława Lema można zaliczyć m.in.:
- motyw krajobrazu wysokogórskiego;
- motyw biblioteki;
- motyw niespokojnej miłości;
- motyw mózgu – ludzkiego i sztucznego, zdrowego i obłąkanego;
- śmieszność erotyki.
Nurty
Twórczość Stanisława Lema jest różnorodna, można jednak wyróżnić w niej z pewnym przybliżeniem kilka nurtów, rozwijanych równolegle przez pisarza z różnym nasileniem w kolejnych okresach twórczych:
- nurt powieści realistycznych – Szpital Przemienienia (1955), Wysoki Zamek (1966)
- nurt klasycznej fantastyki naukowej – powieści: Eden (1959), Powrót z gwiazd (1961), Solaris (1961), Niezwyciężony (1964), Głos Pana (1968), Opowieści o pilocie Pirxie (1968), Fiasko (1987)
- nurt groteski fantastycznonaukowej
- utwory zbliżone do powiastki filozoficznej w stylu oświeceniowym, pamiętnika oraz opowiadania o szalonych naukowcach i cudownym wynalazku – Dzienniki gwiazdowe (1957 i późniejsze wydania) w tym opowiadania z cyklu Podróże Ijona Tichego oraz Ze wspomnień Ijona Tichego, groteskowe widowiska telewizyjne z tomu Noc księżycowa (1963), Kongres futurologiczny (1971), powieści Wizja lokalna (1982) i Pokój na Ziemi (1987)
- utwory o zabarwieniu groteskowym archaizowane na baśń, epos rycerski, gawędę szlachecką, napisane językiem stylizowanym na staropolski – Bajki robotów (1964) i Cyberiada (1965 i późniejsze wydania)
- nurt z pogranicza literatury pięknej i eseistyki filozoficznej, zbiory recenzji i wstępów do fikcyjnych książek – Doskonała próżnia (1971), Wielkość urojona (1973), Prowokacja (1984), Biblioteka XXI wieku (1986)
- nurt utworów na granicy powieści kryminalnej i fantastycznej, powieści „statystyczne”, groteskowa powieść szpiegowska – Śledztwo (1959), Pamiętnik znaleziony w wannie (1961), Katar (1976)
- nurt eseistyki naukowej, filozoficznej i futurologicznej – Dialogi (1957), Summa technologiae (1964), Filozofia przypadku (1968), Fantastyka i futurologia (1970), Okamgnienie (2000)
Tematy
W powieściach i opowiadaniach fantastycznonaukowych Lem rozwinął do perfekcji klasyczne tematy tego gatunku:
- podróże kosmiczne i kontakty z pozaziemskimi formami życia – Eden, Niezwyciężony, Solaris, Fiasko;
- cywilizacyjne trendy rozwojowe – Wizja lokalna, Pokój na Ziemi;
- specyfika odkrycia naukowego i filozofia nauki – Dzienniki gwiazdowe, Cyberiada, Głos Pana;
- rola przypadku w obrazie rzeczywistości – Śledztwo, Katar;
- antyutopijne wizje społeczne i krytyka totalitaryzmów – Dzienniki gwiazdowe, Eden, Pamiętnik znaleziony w wannie, Powrót z gwiazd, Cyberiada, Wizja lokalna;
- sztuczna inteligencja – Dzienniki gwiazdowe, Bajki robotów, Niezwyciężony, Cyberiada, Maska, Golem XIV.
Bohaterowie
Bohaterowie beletrystyki Lema to najczęściej indywidualiści i samotnicy. Do najbardziej znanych należą:
- lekarz Stefan Trzyniecki – Szpital Przemienienia;
- gwiezdny podróżnik Ijon Tichy – Dzienniki gwiazdowe, Kongres futurologiczny, Wizja lokalna, Pokój na Ziemi;
- profesor Tarantoga – Dzienniki gwiazdowe, Noc księżycowa, Powtórka;
- astronauta Pirx – Opowieści o pilocie Pirxie, Fiasko;
- konstruktorzy Trurl i Klapaucjusz – Cyberiada;
- szaleni naukowcy, nawiedzeni amatorzy – Przyjaciel, Formuła Lymphatera, Ze wspomnień Ijona Tichego I-IV, Doktor Diagoras, Prawda;
- porucznik Gregory – Śledztwo;
- astronauta Hal Bregg – Powrót z gwiazd;
- psycholog Kris Kelvin – Solaris;
- nawigator Rohan – Niezwyciężony;
- matematyk Piotr Hogarth – Głos Pana;
- astronauta Marek Tempe – Fiasko.
Poglądy filozoficzne
Krytyk i historyk literatury Małgorzata Szpakowska uważa Lema za późnego spadkobiercę postpozytywistycznego naturalizmu, z czego wynika jego charakterystyczna mizantropia, wykazująca wspólne korzenie z twórczością Przybyszewskiego i Witkacego. W dziedzinie filozofii nauki Lem często odwoływał się do prac filozofa i logika Bertranda Russella oraz filozofa nauki Karla R. Poppera. Epistemologiczne poglądy Lema można zaliczyć do szkoły krytycznych uczniów Poppera, takich jak filozof nauki Imre Lakatos. Przekonania Lema w zakresie antropologii publicysta i dziennikarz Wojciech Orliński określa jako mizantropijny humanizm – człowiek znajduje się w centrum zainteresowań Lema, nie wzbudza on jednak jego sympatii jako przypadkowy produkt ewolucji, zniewolony przez atawistyczne instynkty. W domenie metafizyki Lem prezentował stanowisko agnostyka, wyraźnie różne jednak od oficjalnego ateizmu państwowego, np. radzieckiego. Filozofia społeczna Lema przejawiała się w wielu dziełach poprzez krytykę ustroju totalitarnego z pozycji humanistycznych, w późniejszych utworach pojawiła się również krytyka społeczeństwa konsumpcyjnego i skrajnie permisywnego. W publicystyce dotyczącej filozofii języka Lem odrzucał strukturalizm i semiotykę, stojąc na stanowisku, iż nie można analizować dzieła literackiego samego w sobie, abstrahując od kontekstu odczytania go przez odbiorcę.
Odbiór w kraju
Twórczość Lema od początku sytuowała się pomiędzy humanistyką a nauką, jednak dla humanistów był on przede wszystkim autorem podrzędnych powieści fantastycznych, zaś dla naukowców – dyletantem fabularyzującym wyniki naukowe. Dopiero w latach 70. krytycy, tacy jak: Małgorzata Szpakowska, Jerzy Jarzębski i Stanisław Bereś, podjęli udane próby całościowej interpretacji jego dzieł[184]. Lem zaczął być stawiany w pierwszym rzędzie twórców literatury współczesnej. Rozprawy poświęcone jego twórczości opublikowali również: Ewa Balcerzak (1973), Piotr Krywak (1974), Andrzej Wójcik (1987), Andrzej Stoff (1990), Ryszard Handke (1991) i Antoni Smuszkiewicz (1995)[182], a także Paweł Okołowski (2010). Z kolei naukowcy nie uważali jego działalności literackiej i publicystycznej za godną merytorycznej polemiki. Długotrwały brak uznania dla jego twórczości, szczególnie ze strony świata nauki, wywołał u Lema trwałą frustrację, która nasiliła się pod koniec życia. Własną pozycję niedocenionego myśliciela, który jest przekonany o doniosłości swych koncepcji naukowych, sportretował Lem w Cyberiadzie (postać filozofa Chloryana Teorycego Klapostoła) oraz w Nowej Kosmogonii (postać Arystydesa Acheropoulosa).
Z pryncypialną krytyką swojej twórczości pisarz spotkał się trzykrotnie. W 1952 Ludwik Grzeniewski oraz Zofia Woźnicka zaatakowali w „Nowej Kulturze” utwór Astronauci z pozycji socrealistycznych za „nieopisanie człowieka ery humanizmu” oraz „brak dostatecznie mocnej podbudowy ideologicznej”. W 1974 poeci i publicyści Julian Kornhauser oraz Adam Zagajewski w swej publikacji Świat nie przedstawiony zaliczyli Lema do pisarzy-eskapistów. W 1990 Stanisław Bereś wypomniał Lemowi socrealistyczne elementy w utworach z początku kariery.
Odbiór za granicą
Książki Stanisława Lema w różnych językach
Z ogromną popularnością spotkały się utwory Lema w Rosji (wcześniej ZSRR). W połowie lat 60. spotkania autorskie z Lemem organizowali m.in. kosmonauci Boris Jegorow i Konstantin Fieoktistow oraz uczony Iosif Szkłowski. Spotkania te wypełniały po brzegi wielkie audytoria rosyjskich uniwersytetów. Lema podejmowała również elita rosyjskiej nauki i kultury – m.in. fizyk Piotr Kapica oraz poeta i pieśniarz Władimir Wysocki. Gorącym wielbicielem utworów Lema był Siergiej Korolow – główny twórca radzieckiego programu kosmicznego. Wielkim powodzeniem cieszyły się dzieła Lema na rynku niemieckojęzycznym. Dużo starań włożył w to Austriak Franz Rottensteiner – wieloletni nieoficjalny agent literacki Lema na rynkach zachodnich. Łącznie 7,5 milionów egzemplarzy dzieł Lema sprzedano w Niemczech, 6 mln w Rosji, podczas gdy w Polsce ponad 5 mln.
Pomimo nieprzychylnej opinii o amerykańskiej literaturze science fiction – Lem uznawał ją za szmirę: bezmyślną, słabo pisaną i robioną bardziej dla pieniędzy niż dla idei czy rozwijania nowych form literackich – został w 1973 honorowym członkiem z prawem głosu Science Fiction Writers of America (Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction). Takie honorowe członkostwo SFWA było nadawane autorom nie spełniającym kryteriów członka zwyczajnego (u Lema był to brak publikacji na rynku amerykańskim), a jednocześnie mile widzianym w stowarzyszeniu. Po debiucie na rynku amerykańskim, kiedy spełniał już kryteria, by być przyjętym jako normalny członek SFWA, jego członkostwo honorowe zawieszono. Niektórzy członkowie SFWA odebrali to jako naganę za jego poglądy o amerykańskim s-f, tym niemniej zawieszanie członkostwa honorowego w przypadku spełnienia kryteriów członkostwa zwyczajnego było rutynową praktyką stowarzyszenia. Bez względu na to, wielu członków SFWA (w tym Ursula K. Le Guin) protestowało przeciw takiej procedurze, a jeden z nich zaoferował nawet pokrycie opłaty członkowskiej za Lema, na co pisarz nie zgodził się. Lema zaproszono do członkostwa zwyczajnego w SFWA, ale w 1976 Lem to zaproszenie odrzucił.
W latach 70. większość dzieł Lema (co wyróżnia go wśród innych autorów z Europy Środkowej) została przetłumaczona na język angielski. Jego książki spotkały się z bardzo dobrą opinią krytyków, do czego przyczyniły się w dużym stopniu kongenialne przekłady Michaela Kandela. Miłośnikami prozy Lema byli m.in. futurolog Alvin Toffler oraz pisarz Philip Roth. Utwory Lema nigdy nie osiągnęły jednak na rynku angielskojęzycznym, w szczególności w USA, masowej popularności. Zdaniem F. Rottensteinera powodem braku atrakcyjności było to, iż pisał on wysoce intelektualną literaturę s-f z dużym ładunkiem filozoficznym, zbyt trudną dla przeciętnego czytelnika zainteresowanego głównie treścią rozrywkową. W 1980 był rozważany jako jeden z polskich kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. Ostatecznie otrzymał ją Czesław Miłosz.
Najsłynniejszym utworem Lema – najbardziej znanym w kraju i za granicą – jest powieść fantastyczna Solaris. Książka ta należy do ścisłego kanonu gatunku i doczekała się olbrzymiej ilości recenzji i analiz w wielu krajach. Lemowi udało się w niej stworzyć najbardziej oryginalną wizję Obcego w historii literatury s-f. Powieść tę zaadaptował do filmu rosyjski reżyser Andriej Tarkowski w 1972. Film w tym samym roku zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes. Po raz drugi utwór został podstawą scenariusza do filmu amerykańskiego reżysera Stevena Soderbergha w 2002, z George’em Clooneyem w roli głównej.
Warsztat pisarski
Lem pisał swe utwory wyłącznie na maszynie do pisania. Pracę rozpoczynał codziennie około czwartej nad ranem. Dużo czasu pisarzowi zajmowała obfita korespondencja z całego świata. Cztery razy w tygodniu odwoził żonę do pracy samochodem i robił zakupy. Po południu znowu pracował kilka godzin, po krótkim odpoczynku pracował również wieczorami, ale kładł się do snu względnie wcześnie. Najwięcej udało mu się stworzyć podczas wyjazdów do Zakopanego w Domu Literatów „Astoria”. Miał rozrzutny sposób pisania: nie tworzył notatek, nie sporządzał wersji roboczych – kiedy nie był zadowolony z efektu zaczynał od początku, aby dotrzeć do miejsca, które go satysfakcjonowało. Procedura była powtarzana aż do osiągnięcia zamierzonego rezultatu. Teksty nieudane były niszczone – żona paliła je na łące za domem. Lem zmienił metodę tworzenia nowych utworów w przypadku Wizji lokalnej – powieść została złożona z kilku fragmentów. W późniejszym czasie niedokończone fragmenty wykorzystywał w innych dziełach, np. nieukończone opowiadanie o Pirxie pt. Las Birnam zostało opublikowane jako początek powieści Fiasko. W podeszłym wieku Lem nie mógł już pisać samodzielnie na maszynie z powodów neurologicznych i swoje teksty dyktował sekretarzowi, który zapisywał je na komputerze. Tak powstała np. książka Okamgnienie. Sam Lem nigdy nie nauczył się obsługiwać komputera.
Varia
Philip K. Dick, amerykański pisarz s-f – jeden z niewielu, o którego twórczości Lem wyrażał się pozytywnie w monografii Fantastyka i futurologia – uważał, że Lem to prowokacja komunistów, za którą kryje się grupa pisarzy działających na zlecenie partii komunistycznej, by przejąć kontrolę nad opinią publiczną. Dowodem tego miała być mnogość stylów pisarskich Lema i szeroka tematyka jego dzieł, a także nietypowe, niesłowiańskie nazwisko mogące być skrótem jakiejś tajnej komórki. P. K. Dick napisał w tej sprawie surrealistyczny donos do FBI. Postępowanie Dicka tłumaczy fakt, że w tym czasie przeżywał on załamanie nerwowe.
Amerykański pisarz Kurt Vonnegut uznał, iż w opowiadaniu O królewiczu Ferrycym i królewnie Krystali (Bajki robotów) znajduje się najbardziej obrzydliwy opis istoty ludzkiej w całej literaturze.
Prace Lema były wykorzystywane jako podręczniki akademickie na wykładach dotyczących filozofii, a teksty Cyberiady wykorzystał w swojej kompozycji Floof Esa-Pekka Salonen.
Adaptacje filmowe i telewizyjne
Książki, opowiadania i pomysły Stanisława Lema stanowiły podstawę wielu adaptacji filmowych i telewizyjnych. Książki Lema przyciągały twórców filmowych głównie ze względu na to, że udało mu się stworzyć jedną z najoryginalniejszych w światowej literaturze postaci Innego, a dodatkowo ukazać dramat jego poznania. Znany był jednak z krytycznych sądów o adaptacji swojej literatury; podobno żadna z nich nie przypadła mu do gustu. Niezadowolony był nawet z tych najbardziej znanych i powszechnie docenianych: Solaris Andrieja Tarkowskiego i Szpitala Przemienienia Edwarda Żebrowskiego. Nie przekonał go też do końca film Stevena Soderbergha i jego wizja Solaris. W pełni zaaprobował jedynie Przekładaniec w reżyserii Andrzeja Wajdy z Bogumiłem Kobielą w roli głównej, do którego sam napisał scenariusz.
Nagrody i wyróżnienia
1955 – odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi
1957 – laureat Nagrody Literackiej Miasta Krakowa za całokształt twórczości ze szczególnym uwzględnieniem Czasu nieutraconego
1959 – odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski
1965 – Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia
1968 – Nagroda miesięcznika „Problemy”
1970 - odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski - Nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą
1971 - Członkostwo w Science Fiction Research Association - Nagroda „Miesięcznika Literackiego”
1972 – członkostwo Komisji Polskiej Akademii Nauk „Polska 2000”
1973 – Nagroda Literacka Ministra Kultury i Sztuki I stopnia
1976 - Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury - Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON
1979 - odznaczony Orderem Sztandaru Pracy II klasy - nagroda Przewodniczącego Komitetu do spraw Radia i Telewizji za całokształt współpracy artystycznej - Wielka Nagroda Literatury Detektywistycznej
1980 - Nagroda miesięcznika „Odra” - Nagroda Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON
1981 – doktorat honoris causa Politechniki Wrocławskiej
1986 - Austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej za rok 1985 - Nagroda Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku
1991 – austriacka nagroda państwowa im. Franza Kafki w dziedzinie literatury
1994 – członkostwo Polskiej Akademii Umiejętności
1995 - Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego - Medal międzynarodowego Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych
1996 - odznaczony Orderem Orła Białego - Nagroda Wielkiej Fundacji Kultury
1997 - honorowe obywatelstwo Krakowa - doktorat honoris causa Uniwersytetu Opolskiego (8 grudnia)
1998 – doktoraty honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego
2001 – Złote Berło – nagroda Fundacji Kultury Polskiej za „wyprzedzanie myślą swojego czasu”
2003 – doktorat honoris causa (Dr. rer. nat. h.c.) Uniwersytetu Bielefeld (13 listopada)
2005 – Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
