 |
PRAWO AUTORSKIE |
 |
 Fotografia jako przedmiot prawa autorskiego
Przepis art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: PrAut) jednoznacznie wskazuje, iż przedmiotem praw autorskich są między innymi utwory fotograficzne. Wbrew pozorom powyższe określenie nie oznacza, iż absolutnie każda fotografia automatycznie stanowi dzieło chronione prawami autorskim. Aby zyskać miano „przedmiotu praw autorskich” zdjęcie musi bowiem spełniać przesłanki opisane w art. 1 ust. 1 PrAut tj. stanowić przejaw „działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia”.
Pierwsza z wyliczonych przesłanek oznacza, iż ochroną nie jest objęta sama czynność fotografowania ale jej efekt. Jednocześnie proces powstawania zdjęcia ma pierwszorzędne znaczenie dla oceny czy badane zdjęcie stanowi utwór, ustawodawca zdecydował bowiem, iż tylko działalność kreacyjna może doprowadzić do stworzenia utworu. Uznanie, iż dzieło musi powstać w wyniku działalności twórczej, przekłada się na wymóg jego oryginalności rozumianej jako subiektywna — oceniana z punktu widzenia twórcy — nowość badanego utworu w stosunku do poprzednich efektów pracy danego autora. Jak podkreśla się w literaturze fachowej od przedmiotów praw autorskich nie wymaga się natomiast nowości obiektywnej, rozumianej jako stworzenie czegoś absolutnie nowego i nikomu wcześniej nieznanego(1).
Kolejną wymaganą cechą utworu jest jego indywidualny charakter. Ten atrybut również powiązany jest z „twórczym pochodzeniem” utworu, i przejawia się tym, iż dzieło — choćby w minimalnym stopniu — powinno odróżniać się od innych rezultatów takiego samego działania, a zatem powinno mieć powinno cechować się tzw. „swoistością”(2).
Podsumowując, prawem autorskim chroniona będzie fotografia cyfrowa albo tradycyjna, charakteryzująca się oryginalnością i indywidualnością. Istnienia wspomnianych cech należy poszukiwać przede wszystkim w dokonanym przez fotografa doborze środków wyrazu, kompozycji, oświetlenia bądź efektów.
Formalności związane z uzyskaniem ochrony
Ustawy z 1926r. oraz 1952 r. chroniły utwory fotograficzne pod warunkiem uwidocznienia na utworze/odbitce wyraźnego zastrzeżenia prawa autorskiego. Obecnie wspomniany wymóg już jednak nie obowiązuje i ochrona prawnoautorska przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności. Jeżeli zatem fotografia spełnia przesłanki z art. 1 ustawy, to jest chroniona od chwili ustalenia tj. od momentu, w którym jest w stanie wywrzeć na potencjalnym odbiorcy wrażenie artystyczne, ujawniając swoją oryginalność i indywidualność. Zaznaczyć przy tym należy, iż istnienie wspomnianych cech nie musi zostać potwierdzone żadnym certyfikatem bądź orzeczeniem. W razie ewentualnego sporu z zakresu praw autorskich istnienie indywidualnego i oryginalnego charakteru zdjęcia powinno zostać zbadane przez sąd.
Należy zaznaczyć, iż w interesie twórcy leży zamieszczanie informacji na temat autorstwa, ponieważ wzmacnia ona jego pozycję w przypadku ewentualnego sporu. Zgodnie bowiem z art. 8 ust. 2 ustawy „domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu”.
Rodzaje praw autorskich do utworów fotograficznych
Utwory fotograficzne — podobnie jak i inne gatunki utworów — chronione są dwoma rodzajami praw autorskich: osobistymi oraz majątkowymi. Te pierwsze chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem i obejmują między innymi prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, czy też prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności. Z kolei autorskie prawa majątkowe są zbywalne i zapewniają uprawnionemu wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Można zatem powiedzieć, iż autorskie prawa majątkowe tworzą rodzaj monopolu na korzystanie i rozpowszechnienie utworu, który obowiązuje nawet jeżeli przy utworze nie zamieszczono żadnej adnotacji bądź utwór rozpowszechniony został anonimowo.
Utwory fotograficzne w Internecie
Szczególną ostrożność należy zachować przy wykorzystywaniu utworów znalezionych w Internecie. Skopiowanie, przerobienie, dalsze rozpowszechnienie utworu (np. umieszczenie na swoim profilu w portalu społecznościowym) bez zgody pomiotu uprawnionego stanowiło będzie naruszenie praw autorskich. Można zatem przyjąć, iż brak wyraźnej adnotacji na stronie www o zgodzie na korzystanie z publikowanych na niej utworów oznacza zakaz ich wykorzystywania przez osoby trzecie.
Należy zaznaczyć, iż część serwisów www (w tym społecznościowych, np. Instagram, Flickr, 500px) wymaga aby przy założeniu konta albo umieszczeniu zdjęcia użytkownik udzielił licencji na wykorzystywanie fotografii. Co więcej, zdarza się, iż serwisy zastrzegają sobie prawo do udzielania dalszych licencji do rozpowszechnianych utworów. Przed uploadem zdjęcia lub utworzeniem konta zawsze należy zatem zapoznać się z warunkami korzystania z serwisu.
Korzystanie z utworu przez osoby trzecie
Co do zasady korzystanie z cudzego utworu wymaga uzyskania upoważnienia osoby uprawnionej (nie zawsze jest nią twórca) albo nabycia stosownych praw majątkowych od uprawnionego. Upoważnienie udzielane jest poprzez zawarcie umowy licencji, której istota sprowadza się do uzyskania zezwolenia na korzystanie z utworu w ustalony sposób przez pewien czas (określony albo nieokreślony). Udzielając licencji licencjobiorca zachowuje jednak przysługujące mu autorskie majątkowe do utworu, co powoduje, iż w pewnym uproszczeniu stosunek licencji można przyrównać do najmu. Daleko poważniejsze skutki niesie za sobą zawarcie umowy przeniesienia autorskich praw majątkowych. W jej wyniku nabywca uzyskuje opisane w umowie prawa majątkowe kosztem dotychczas uprawnionego, który je traci. Tę umowę można zatem przyrównać do umowy sprzedaży.
Różną wagę obu umów podkreślają także stawiane im wymogi formalne. O ile umowę licencji (z wyjątkiem tzw. licencji wyłącznych) można skutecznie zawrzeć praktycznie w dowolnej formie, o tyle umowa przeniesienia autorskich praw majątkowych wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Wyjątkiem od zasady uzyskania zgody uprawnionego jest powołanie się na jeden z przypadków tzw. dozwolonego użytku, uregulowanych w oddziale 3 PrAut bądź wykorzystywanie utworów, do których autorskie prawa majątkowe wygasły w skutek upływu czasu(3), co spowodowało przeniesienie tych dzieł do tzw. „domeny publicznej”.
Najsłynniejszymi przykładami dozwolonego użytku są dozwolony użytek prywatny oraz tzw. „prawo cytatu”. W myśl art. 23 PrAut bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego, obejmującego korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego(4). Należy zaznaczyć, iż z dobrodziejstwa art. 23 skorzystać można tylko odnośnie utworów już rozpowszechnionych a zatem udostępnionych publicznie za zgodą twórcy. Na dozwolony użytek prywatny nie można się zatem powołać w przypadku skorzystania z utworu wykradzionego twórcy przed premierą.
Zgodnie zaś z art.29 PrAut „Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości”. Wbrew obiegowej opinii powołanie się na prawo cytatu musi być uzasadnione. Jednocześnie należy zaznaczyć, iż skorzystanie z dozwolonego użytku (nie tylko prawa cytatu) wymaga wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz wskazania źródła. Co więcej dozwolony użytek w żadnym wypadku nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Powyższe istotnie ogranicza możliwość powoływania się na dozwolony użytek albowiem przy odrobinie wyobraźni prawie zawsze można znaleźć argumenty przemawiające za tym, iż w ramach dozwolonego użytku pogwałcono jakieś słuszne interesy twórcy.
Utwory zależne
Szczególną formą skorzystania z cudzego utworu jest stworzenie opracowania tj. nowego utworu na bazie cudzego dzieła, np. poprzez twórczą edycję cudzej fotografii (np. w ramach tzw. #collab — przyp. redakcji). Zgodnie z art. 2 PrAut „opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego”. W konsekwencji do opracowania powstają odrębne prawa autorskie przynależne osobie która opracowała cudzy utwór, o ile tylko tworzenie opracowania stanowiło działalność twórczą, a samo opracowanie spełnia przesłanki z art. 1 PrAut. Co ciekawe, ustawa nie wymaga uzyskania zgody uprawnionego na stworzenie opracowania a jedynie na korzystanie i rozporządzenie powstałym w ten sposób dziełem(5). Wspomniana zgoda nie będzie jednak wymagana w przypadku, kiedy autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. Poza uzyskaniem stosownych twórca dzieła zależnego obowiązany jest wskazywać na egzemplarzach swojego dzieła twórcę i tytuł utworu pierwotnego.
Przypisy:
1 J. Barta R. Markiewicz w Prawo Autorskie i Prawa Pokrewne Komentarz, wydanie V, Kraków 2011 r.
2 M. Poźniak-Niedzielska w J. Barta i inni System Prawa Prywatnego Tom 13 Prawo Autorskie, Warszawa 2007 r. s. 8
3 Generalnie, autorskie prawa majątkowe gasną z upływem lat siedemdziesięciu od śmierci twórcy a w niektórych przypadkach od daty pierwszej publikacji dzieła lub ustalenia utworu. Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg 70 letniego terminu.
4 Przepis ten nie upoważnia jednak do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym.
5 Wyjątki od zasady stanowią programy komputerowe oraz bazy danych spełniające cechy w takich przypadkach zezwolenie twórcy jest konieczne także na sporządzenie opracowania.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Słownik fotograficzny
Najważniejsze konkursy fotograficzne na świecie
Portfolia fotograficzne
Książki o fotografii
100 najważniejszych zdjęć świata
